विश्वव्यापी रुपमा फैलिएको कोरोना भाइरसको संक्रमणको जोखिमका कारण यस वर्षको तिहार पनि खुलेर हर्षोल्लासका साथ मनाउन सकिरहेका छैनौँ ।

तर यो विषम परिस्थितिमा पनि हामीले हाम्रो धर्म, संस्कृति र परम्परालाई भने जोगाउनु पर्छ । यो वर्ष कोरोनाको संक्रमणलाई ध्यान दिँदै भौतिक दूरी कायर गरेर सुरक्षाका उपायहरु अपनाउँदै जो जहाँ छौँ त्यहीँबाट चाडपर्व मनाउनु नै उत्तम हुन्छ ।

चाडपर्वमा शुभकामना तथा आशीर्वादको आदानप्रदान भौतिक रुपमा भेटघाट हुन नसके पनि वैकल्पिक रुपमा फोन वा सोसियल मिडियाको प्रयोग गरेर गर्न सकिन्छ ।

चाडपर्वको धार्मिक रूपमा मात्र होइन, सामाजिक, सांस्कृतिक र मनोवैज्ञानिक रूपमा समेत ठूलो महत्व रहेको हुन्छ । दशैँ तिहारजस्ता महत्वका चाडपर्वहरुलाई कुनै जात, जाति र धर्म सम्प्रदायसँगमात्र सीमित नबनाई परम्परा र संस्कृतिका रूपमा विकसित गर्नुपर्दछ । यस्ता राष्ट्रिय चाडपर्वहरूले नेपालीहरुमा राष्ट्रिय एकता, शान्ति र सद्भाव कायम राख्न मद्दत गरिरहेको हुन्छ साथै नेपाली हुनुको गौरव र पहिचान गराउँछ ।

 विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार मानिस पूर्ण रूपमा स्वस्थ हुनका लागि शारीरिक, मानसिक, सामाजिक र आध्यात्मिक रूपमा स्वस्थ हुनुपर्दछ । तिहारजस्ता चाडपर्वले मानिसलाई यी चारै आयामबाट स्वस्थ रहनका लागि मद्दत पु¥याइरहेको हुन्छ ।

चाडपर्वमा सबैले मीठो मसिनो र पोसिलो खानेकुरा खाने गर्दछन् । चाडपर्वमा विशेष रूपमा खाइने खानेकुराले शारीरिक रूपमा स्वस्थ्य रहन मद्दत पु¥याउँछ । तिहारको अवसरमा दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई दिने भाइ मसला पोसिलो र औषधीय गुणले सम्पन्न हुने गर्छ ।

तिहारमा खेलिने देउसीभैलोले एक त सामुहिक भावनाको विकास गर्छ भने अर्कोतर्फ गीतसंगीतको माध्यमद्वारा मनोरञ्जनसमेत प्रदान गरिरहेको हुन्छ । मानसिक स्वास्थ्यको लागि मनोरञ्जन महत्वपूर्ण हुन्छ । मनोरञ्जनले पीर, मर्का र तनावबाट छुटकारा मिल्छ । गीतसंगीत मानव जीवनको लागि आवश्यक कुरा हो । विश्वमा मानसिक रोगको उपचारको लागि म्युजिक थेरापीकै विकास भएको छ ।

सामुदायिक हितको हिसाबले देउसीभैलो खेल्ने र त्यसबाट उठेको रकम समाजसेवामा लगाइनु पनि तिहारको राम्रो पक्ष हो । तर कोरोनाको कारण यस पटक भने देउसीभैलो खेल्नबाट हामी वञ्चित भएका छौँ ।

चाडपर्वको बेला एकअर्कामा गरिने शुभकामनाको आदान–प्रदानले व्यक्तिमा जोश, जाँगर र हौसला बढाउँछ । निराश मनमा पनि आत्मबलको सञ्चार हुन थाल्छ । आफन्त र साथीभाइसँगको भेटघाटले निराशा र एक्लोपन हटाउँछ । व्यक्तिलाई सही मार्गमा हिँड्ने प्रेरणा मिल्दछ र सकरात्मक सोचको विकास गरिदिन्छ । यसले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्य प्रबद्र्धन गर्न मद्दत गर्दछ ।

चाडपर्वको रमझमले खुसीयाली र उमङ्ग लिएर आउँछ । चाडपर्वकै अवसरमा आफन्त तथा साथीभाइहरूसँग गरिने भेटघाट र शुभकामनाको आदन–प्रदानबाट आत्मीयता, माया, प्रेम, सद्भाव, भाइचारा, मेलमिलाप र निकटता कायम राख्न मद्दत गर्दछ । यसले मानिसलाई सामाजिक रूपमा स्वस्थ बनाउँछ । सम्बन्धलाई गाढा र मजबुत बनाउने भेटघाटले नै हो ।

चेलीहरू विवाह गरी अर्काको घरमा जाने भएकाले दाजुभाइ र दिदी बहिनीबीचको सम्बन्ध टाढा हुँदै जान सक्ने सम्भावना धेरै हुने हुँदा माइती र चेलीबीचको सम्बन्ध गाढा बनाइराख्न तिहारजस्तो चाडको ठूलो महत्व छ । विवाह गरेर टाढाटाढा गएका दिदीबहिनी र दाजुभाइबीचको भेट तिहारको अवसरमा हुने हुँदा सम्बन्धमा पुनर्ताजगी आउने गर्छ । उनीहरुबीच माया, प्रेम, सद्भाव अझ् झाँगिदै जान्छ । घर छोडेर विदेशिएका वा टाढा परदेश गएका परिवारका सदस्यहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउने सेतुको काम पनि चाडपर्वले गर्छ ।

नातिनातिनादेखि हजुरबुबा, हजुरआमा एकै ठाउँमा भेला भएर हर्षोल्लासका साथ मनाइने हुनाले बढ्दै गएको ‘जेनेरेसन ग्याप’लाई समेत कम गर्न र सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउन मद्दत गर्दछ । यसले आपसी रिस, राग पूर्वाग्रह हटाउँछ । चाडपर्वको बेला गरिने पूजापाठले व्यक्तिलाई आध्यात्मिक बनाउन मद्दत गर्दछ । आत्मिक शक्ति प्रदान गर्दछ । आत्मिक शक्तिले व्यक्तिलाई मानसिक रूपमा सबल बनाउँछ । आध्यात्मिक स्वास्थ्यले व्यक्तिलाई अनुशासित, नैतिकवान र कर्तव्यनिष्ठ बनाउँछ ।

मानसिक स्वास्थ्यका लागि चाडपर्वले थेरापीकै काम गरिरहेको हुन्छ । त्यसकारण चाडपर्वको मनोवैज्ञानिक प्रभाव बुझ्नु जरुरी छ । तिहारमा घर रङ्गाउने, सरसफाइ गर्नेजस्ता कुराले व्यक्तिलाई सरसफाइप्रति जागरुक र सचेत पनि बनाइरहेको हुन्छ ।

कोरोनाको कारण अहिलेको अवस्थामा आफ्नो सरसफाइमा ध्यान दिनु त अति आवश्यक छ । चाडपर्वलाई उत्साहित गर्ने आपसी सम्बन्ध प्रगाढ बनाउने, माया, प्रेम र सद्भाव बढाउने अवसरको रूपमा लिनुपर्दछ । चाडपर्वको बेला जुवातास खेल्ने, होहल्ला गर्ने, रक्सी खाने, झैझगडा गर्नेजस्ता नकारात्मक पाटोलाई भने हटाउनु आवश्यक छ ।

तिहार बत्ती, रङ र फूलको पर्व हो । जीवन रङहरुको समिश्रण हो । भाइटीकामा लगाइने सप्तरङ्गी टिकाले यही अर्थ दिन्छ । सात वटै रङहरुको अर्थ र विशेषता फरकफरक हुने गर्दछ । रङ्गीबिरङ्गी रङहरुले मान्छेको मनमा सकारात्मक भावना उत्पन्न गराउँछ ।

मानसिक रोगको उपचारमा विश्वमा कलर थेरापीको प्रयोग गर्ने गरिन्छ । उज्यालो, चम्किलो, रंगीन र सुन्दर कुरा नै हामीले जीवनमा रोज्नुपर्छ । यसैमा रमाउने प्रयास गर्नुपर्छ भन्ने सन्देश यसले दिएको हुन्छ । डिप्रेसनले गाँजेको अहिलेको अवस्थामा तिहारको झिलीमिलीले ठूलै औषधीको काम गरिरहेको हुन्छ ।

संसारमा गुणको कदर हुन्छ । मानिसलाई मद्दत पुर्याउने पशुपंक्षीदेखि चौपायासमेतलाई यस पर्वमा पुजिन्छ । तिहारमा काग, कुकुर, गाई, गोरूको पूजा गर्नु भनेको उनीहरूको काम र गुणको कदर र सम्मान गर्नु पनि हो । संसारका सबै प्राणीहरूले आफ्नो मान, सम्मान र कामको कदर होस् भन्ने चाहन्छन् । तिहारको बेला पशुपंक्षीलाई पुज्ने कार्यले पशुपंक्षीको आफ्नो कामको सम्मान र महत्व झल्काउँछ । साथै मानव समाजसँगको सम्बन्ध र सम्पर्क प्रगाढ बनाउन मद्दत मिल्छ ।

यसले ईको सिस्टमलाई समेत सन्तुलित राख्छ । हामीले अरूको कामको कदर र गुणको पूजा गर्नुपर्छ चाहे ती आफूभन्दा साना वा पशुपंक्षी नै किन नहुन् । यो कुराको प्रष्ट सन्देश तिहारले दिन्छ । कसैले आफ्नो कामको सम्मान पाएन भने त्यहीबाट असमझदारी र असंतुष्टि बढ्छ । कलह र विद्रोहको कारण पनि यही हो ।

तिहारमा धुमधामसाथ लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ । लक्ष्मीलाई धन धान्य, ऐश्वर्य र सम्पन्नताकी प्रतीकको रुपमा पुज्ने गरिन्छ । तिहारमा लक्ष्मी वा पैसाको पूजा गर्नुको अर्थ पैसाको कदर गर्न सिक्नुपर्छ भन्ने हो ।

आफ्नो शरीर आफैँले पूजा गर्ने पर्व म्हः पूजाको मनोवैज्ञानिक रुपमा पनि ठूलो महत्व छ । आफ्नो शरीर भन्दा बहुमुल्य कुरा यो संसारमा अरु केही पनि छैन । शरीर हाम्रो लागि सृष्टिको अनमोल उपहार हो । शरीरका प्रणालीले काम गरुन्जेलसम्म मात्र हामी जीवित रहने हो । शरीर नै मन्दिर हो । यसलाई स्वस्थ राख्नुपर्छ ।

शरीरलाई स्वस्थ राख्न तथा आफ्नै दीर्घायुको कामना समेत म्हः पूजामा गरिन्छ । यसले जीवन अमूल्य छ भन्ने बोध गराउँछ । आत्मसम्मान कमजोर हुँदा मानिसलाई मानसिक असर पुग्न सक्छ । व्यक्तिमा विभिन्न किसिमका मानसिक समस्याहरु देखिने गर्दछन् । मानसिक स्वास्थ्य सबल राख्न समेत म्हः पूजाले मद्दत पु¥याउने गर्छ ।

त्यसैगरी हाम्रो अर्को चाड छठ भनेको प्रकृति र पर्यावरणको पूजा गर्ने चाड हो । यसले प्रकृति र पर्यावरण जोगाउनु पर्छ भन्ने सन्देश दिन्छ । तसर्थ चाडपर्वको मनोवैज्ञानिक महत्वलाई बुझेर यसलाई सभ्य र भव्य रुपमा मनाउनुपर्छ ।

(ढकाल मार्क नेपाल मनोसेवा केन्द्रका अध्यक्ष हुन् ।)