११ वैशाख, काठमाडौं । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले आज संसदमा सम्बोधन गर्ने कार्यक्रम स्थगित भएको छ ।

आज दिउँसो १ बजे बस्ने बजेट अधिवेशनको पहिलो बैठकमा प्रधानमन्त्री ओलीले सम्बोधन गर्ने सुरु भएको थियो ।

तर, सम्बोधन स्थगित भएको एमाले संसदीय दलका प्रमुख सचेतक महेश बर्तौलाले जानकारी दिए ।

सत्ता गठबन्धनको प्रमुख दल नेपाली कांग्रेसका दलका नेता शेरबहादुर देउवा र प्रमुख प्रतिपक्षी दलका नेता प्रचण्ड संसदमा उपस्थित नहुने भएकोले प्रधानमन्त्रीको सम्बोधन स्थगित भएको हो ।

देउवा थाइल्याण्डमा छन् भने प्रचण्ड गोरखा पुगेका छन् ।

आज प्रमुख दलका शीर्ष नेता बैठकमा सहभागी नहुने भएकोले बजेट अधिवेशनको पहिलो बैठकमा दोस्रो तहका नेताहरूले सम्बोधन गर्नेछन् ।

२०७२ वैशाख १२ को भूकम्पमा निजी आवास, सरकारी कार्यालय, विद्यालय भवनका साथै थुप्रै पूरातात्विक सम्पदा क्षतिग्रस्त हुन पुगे ।

भूकम्पमा परी काठमाडौंको वसन्तपुर र हनुमानढोका दरबार क्षेत्र पनि भत्किए । भूकम्पले हनुमानढोका संरक्षित क्षेत्रमा रहेका ७३ सम्पदा, एउटा मूल चोक र चार वटा चोक गरी ९५ वटा सानाठूला सम्पदामा क्षति पुगेको थियो ।

भूकम्पको १० वर्षमा काष्ठमण्डप, गद्दी बैठक, नौतले दरबार, विष्णु मन्दिर, त्रैलोक्य मन्दिर आदि पुनर्निर्माण सकिएको छ ।

वसन्तपुर क्षेत्रको पुनर्निर्माणका लागि धेरै संघसंस्थाले सहयोग गरेका छन् । पूरातत्त्व विभाग, काठमाडौं महानगरपालिका, प्रदेश सरकार, विदेशी दातृ निकाय, गुठी र उपभोक्ता समितिमार्फत पुनर्निर्माणको काम भएको हो ।

कस्तो थियो ?

१२ वैशाख, काठमाडौं । हिन्दुकुश हिमालय क्षेत्रमा जलवायु परिवर्तनका कारण हिउँ कमीको प्रवृत्ति लगातार तेस्रो वर्षसम्म जारी रहेको भन्दै विज्ञहरुले चिन्ता व्यक्त गरेका छन् ।

नेपालमा मुख्यालय रहेको अन्तर्राष्ट्रिय एकीकृत पर्वतीय विकास केन्द्र (इसिमोड) ले सार्वजनिक गरेको सन् २०२५ को अध्यावधिक हिउँ रिपोर्टमा हिन्दुकुश हिमालयमा पछिल्ला २३ वर्षयताकै सबैभन्दा कम हिउँ परेको उल्लेख छ ।

हिन्दुकुश पर्वत शृंखला अफगानिस्तानदेखि म्यानमारसम्म फैलिएको छ । आर्कटिक र अन्टार्कटिका महादेशपछि यही क्षेत्रमा सबैभन्दा ठूलो हिउँ र हिमनदीको भण्डार छ ।

यिनै जलाशयहरू करिब दुई अर्ब मानिसका लागि ताजा पानीको मुख्य स्रोत हुन् । तर हिउँको मात्रा घट्ने र छिटो पग्लिने दर बढ्दै गएकाले हिमालको हिउँको पानीमा निर्भर करिब दुई अर्ब मानिस ऊर्जा, खानेपानी र खाद्यसुरक्षाको संकटमा पर्ने चेतावनी विज्ञहरुले दिएका छन् ।

इसिमोडले भनेको छ, ‘२०२५ को हिउँ अपडेट रिपोर्टअनुसार, हिन्दुकुश हिमालय (एचकेएच) क्षेत्रमा लगातार तेस्रो पटक सामान्यभन्दा कम हिउँ परेको छ । यस वर्ष हिउँको स्थायित्व अर्थात् हिमपातपछिको अवधिमा जमेको हिउँ जमिरहने अनुपात विगत २० वर्षको कीर्तिमानी न्यूनतम स्तर माइनस २३.६ प्रतिशतमा झरेको छ । यो स्थिति हिन्दुकुश हिमालयबाट उद्गम हुने १२ ठूला नदी बेसिनहरूमा निर्भर लगभग दुई अर्ब मानिसहरूको पानी सुरक्षाका लागि गम्भीर चिन्ताको विषय हो ।’

इसिमोडका रिमोट सेन्सिङ विशेषज्ञ तथा २०२५ को हिउँ अध्यावधिक रिपोर्टका प्रमुख विज्ञ शेर मोहम्मद भन्छन्, ‘हामीले यस्तो हिउँ अभाव तीन वर्षदेखि लगातार देखिरहेका छौं । यो निकै चिन्ताजनक अवस्था हो । त्यसैले प्रत्येक देशले आफ्ना नदी बेसिनहरूको विशेषता अनुसार अलग नीति बनाउनु आवश्यक छ, विशेषगरी ती क्षेत्रहरू जहाँ मौसमी हिउँ नै पानीको प्रमुख स्रोत हो ।’

नेपालसहित यी देशहरूमा पर्न सक्छ असर

हिमालय क्षेत्रमा हिउँ कमीको असर नेपालसहित चीन, भारत, पाकिस्तान, अफगानिस्तान, बंगलादेश, भुटान र म्यानमारसम्म पर्नसक्ने इसिमोडका विज्ञहरूले चेतावनी दिएका छन् ।

यी देशहरु अन्तर्राष्ट्रिय एकीकृत पर्वतीय विकास केन्द्र (इसिमोड) का सदस्यहरु हुन् । इसिमोडले यस क्षेत्रका १२ प्रमुख नदी प्रणालीमा निर्भर देशहरूलाई जल व्यवस्थापन, खडेरीको तयारी, पूर्वचेतावनी प्रणाली सुधार गर्न तथा क्षेत्रीय सहकार्य बढाउन आह्वान गरेको छ । ताकि कृषि, जलविद्युत् क्षेत्र तथा पर्यावरणमा पर्ने अन्य असरहरू न्यूनीकरण गर्न सकियोस् ।

संयुक्त राष्ट्रसंघको विश्व मौसम विज्ञान संगठनका अनुसार, एशिया जलवायु सम्बन्धी प्रकोपहरूबाट सबैभन्दा बढी प्रभावित क्षेत्र हो । संगठनले सन् २०२५ वर्षको मार्चमा प्रकाशन गरेको एक प्रतिवेदनमा उल्लेख गरेअनुसार, पछिल्ला ६ वर्षमध्ये ५ वर्ष यस्तो थियो, जसमा हिमनदीमा सबैभन्दा तीव्र गिरावट देखिएको थियो । यो अवस्था वातावरणीय स्थायित्व र मानव जीवनका लागि बढ्दो चुनौतीको संकेत हो ।

इसिमोडको सन् २०२५ को हिउँ अध्यावधिक रिपोर्ट अनुसार सबैभन्दा धेरै हिउँ स्थायित्वमा गिरावट मेकोङ्ग नदीमा निम्न नदी बेसिनमा देखिएको छ । मेकोङ्ग बेसिनमा ५१.९ प्रतिशतले हिउँ स्थायित्व घटेको छ ।

यसैगरी सलविनमा माइनस ४८.३ प्रतिशत, तिब्बती पठारमा माइनस २९.१ प्रतिशत, ब्रह्मपुत्रमा माइनस २७.९ प्रतिशत, याङ्त्सेमा माइनस २६.३ प्रतिशत र गंगा नदी बेसिनमा माइसन २४.१ प्रतिशतले हिउँको स्थायीत्व घटेको छ ।

औसतमा, यी प्रमुख नदीहरूमा मौसमी हिउँ पग्लिएर आएको पानीले वार्षिक नदी प्रवाहको लगभग एकचौथाइ हिस्सा पुर्‍याउँछ, जसको अनुपात पूर्वी बेसिनहरूभन्दा पश्चिमतिर बढ्दै जान्छ । यद्यपि बेसिनअनुसार मौसमी हिउँपानीमा निर्भरता फरक भए पनि समग्रमा लगातार हिउँको अभावले नदीमा जलप्रवाह घटाउँछ र गर्मी सुरु हुनासाथ चर्को गर्मीको मार खेपिरहेका तल्लो तटीय क्षेत्रका बासिन्दाहरू पानीको संकटमा पनि पर्न थाल्छन् ।

इसिमोडको प्रतिवेदनमा लेखिएको छ, ‘पश्चिमी नदी बेसिनहरूमा यस वर्षको हिउँ स्थायित्वको अभाव अघिल्लो वर्षभन्दा कम देखिए तापनि त्यो पानीको संकटबाट राहत हुने संकेत भने होइन । ती क्षेत्रमा मौसमी हिउँपानी अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । त्यसैले निरन्तर कम हिमपात र पग्लिने दरको गिरावटले पानीको उपलब्धता झनै गम्भीर बनाउँछ ।’

‘अर्कोतर्फ, पूर्वी नदी बेसिनहरू, जसमा गत वर्ष हिउँको स्थायित्व सामान्य थियो, यस वर्ष ५० प्रतिशतसम्म कमी देखिएको छ । यद्यपि यी नदीहरूमा मौसमी हिउँको योगदान तुलनात्मक रुपमा कम (झण्डै १५प्रतिशत) भए पनि हिउँको स्थायित्वमा आएको गिरावटले तल्लो भेगका बासिन्दा, विशेषतः हिमाली क्षेत्र र तिब्बती पठारमा प्रभाव पार्न सक्छ, जहाँ हिउँको अवस्था पहिलेबाटै अस्थिर रहँदै आएको छ ।’

२००३ देखि २०२५ सम्मको २३ वर्षे समयावधिमा नोभेम्बरदेखि मार्चसम्मको हिउँ स्थायित्वको अध्ययनमा लगातार कमी र वर्षैपिच्छे तीव्र उतारचढाव देखिएको इसिमोडले उल्लेख गरेको छ ।

यस्तो छ प्रमुख नदी बेसिनहरुको अवस्था

विशेष गरी पछिल्ला पाँच वर्षमा हिन्दुकुश हिमालयबाट उत्पन्न हुने प्रमुख नदी बेसिनहरूको अवस्था यस्तो छ –

मेकोंग नदी : सन् २०१९ मा प्लस ८०.३प्रतिशतबाट सन् २०२५ मा माइनस ५१.९ प्रतिशत गिरावट ।

सलविन नदी : २०२० मा प्लस ४१.९ प्रतिशतबाट सन् २०२५ मा माइनस ४८.३ प्रतिशत गिरावट ।

यलो रिभर : सन् २००८ मा प्लस ९८.२ प्रतिशतबाट २०२३ मा माइनस ५४.१ प्रतिशतमा झरेको थियो । सन् २०२५ मा भने माइनस १८.६ प्रतिशत घटेको ।

ब्रह्मपुत्र नदी : सन् २०१९ मा प्लस २७.७ प्रतिशतबाट सन् २०२५ मा माइनस २७.९ प्रतिशत घटेको ।

तिब्बती पठार : सन् २०२२ मा प्लस ९२.४ प्रतिशतबाट सन् २०२५ मा माइनस २९.१ प्रतिशत घटेको ।

याङत्से नदी : सन् २०२५ मा –२६.३ प्रतिशत घटेको ।

गङ्गा नदी : सन् २०१५ मा प्लस ३०.२ प्रतिशतबाट सन् २०२५ मा माइनस २४.१ प्रतिशत (२३ वर्षकै कम) ।

टारिम बेसिन : सन् २००६ मा प्लस २८.७ प्रतिशतबाट सन् २०२४ मा माइनस २६.९प्रतिशत । सन् २०२५ मा माइनस ४ प्रतिशत कायम ।

सिन्धु नदी : सन् २०२० मा प्लस १९.५ प्रतिशतबाट सन् २०२४ मा माइनस २४.५प्रतिशत । सन् २०२५ मा माइनस १६प्रतिशत कायम ।

हेलमन्द नदी : सन् २०१८ मा माइसन ४५.०प्रतिशतबाट सन् २०२० मा प्लस ४९.२ प्रतिशत । सन् २०२५ मा माइनस १५.२ प्रतिशत ।

अमू दरिया: सन् २००८ मा प्लस ४०.४ प्रतिशतबाट सन् २०२४ मा माइनस ३१.९ प्रतिशत । सन् २०२५ मा माइनस १८.८ प्रतिशत